พยูน วัวทะเลแห่งอันดามัน มหัศจรรย์สัตว์ใกล้สูญพันธุ์

พยูนคือใคร? รู้จักวัวทะเลผู้สุภาพแห่งท้องทะเล

พยูน (Dugong dugon) เป็นสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมทางทะเลที่มีเอกลักษณ์เฉพาะตัว จัดอยู่ในกลุ่ม Sirenia กลุ่มเดียวกับพะยูนและพะรอกที่สูญพันธุ์ไปแล้ว คำว่า “Sirenia” มาจากตำนานไซเรน (นางเงือก) ที่กะลาสีเรือในอดีตเชื่อว่าพยูนคือสิ่งมีชีวิตในตำนานนั้นเอง

ร่างกายของพยูนยาวได้ถึง 3 เมตร หนักกว่า 400 กิโลกรัม แต่เคลื่อนไหวอย่างนุ่มนวลในทะเล หางคล้ายโลมาใช้โบกพาร่างไปราวกับนักเต้นรำ ริมฝีปากหนาโค้งลง ใช้สำหรับเล็มหญ้าทะเล จึงมีบทบาทเหมือน “คนสวนแห่งท้องทะเล”

แหล่งอาศัยของพยูนในโลกและในไทย

พยูนกระจายพันธุ์ในเขตร้อนและกึ่งร้อน ตั้งแต่ชายฝั่งตะวันออกของแอฟริกา มหาสมุทรอินเดีย ไปจนถึงออสเตรเลีย โดยต้องอาศัยบริเวณที่มี ทุ่งหญ้าทะเล (Seagrass meadow) อุดมสมบูรณ์

สำหรับประเทศไทย พยูนพบได้เฉพาะฝั่งทะเลอันดามัน โดยเฉพาะ จังหวัดตรัง ที่มีทุ่งหญ้าทะเลกว้างใหญ่ที่สุด เช่น บริเวณเกาะลิบง เกาะมุกด์ และเกาะกระดาน จนได้รับการยกย่องว่าเป็น เมืองหลวงของพยูนไทย

นอกจากตรังแล้ว ยังพบพยูนกระจายตัวในพังงา กระบี่ และสตูล แต่มีจำนวนไม่มากนัก

อาหารและพฤติกรรมการดำรงชีวิต

พยูนเป็นสัตว์กินพืชโดยสมบูรณ์ กินเฉพาะหญ้าทะเล เช่น หญ้าชะเงาใบใหญ่ (Enhalus acoroides) และหญ้าคาทะเล (Thalassia hemprichii) วันหนึ่งพยูนตัวเต็มวัยสามารถกินหญ้าทะเลได้มากถึง 40 กิโลกรัม!

พยูนมีชีวิตสงบ ไม่ก้าวร้าว มักหากินเป็นคู่แม่ลูกหรือกลุ่มเล็ก ๆ พวกมันสามารถดำดิ่งลงไปหญ้าทะเลลึกประมาณ 10 เมตร และกลั้นหายใจได้นานถึง 6 นาที

ทำไมพยูนถึงใกล้สูญพันธุ์?

แม้พยูนจะมีอายุยืนได้ถึง 70 ปี แต่การสืบพันธุ์ช้ามาก ตัวเมียตั้งท้องยาวนาน 13–14 เดือน ออกลูกครั้งละเพียง 1 ตัว และเว้นช่วง 2–5 ปีกว่าจะมีลูกอีกครั้ง ทำให้จำนวนประชากรเพิ่มขึ้นได้ยาก

ภัยคุกคามสำคัญ

• การสูญเสียทุ่งหญ้าทะเลจากการพัฒนาเมือง
• อวนประมงและเครื่องมือจับปลาที่พยูนติดและบาดเจ็บ
• การชนกับเรือสปีดโบ๊ตและเรือท่องเที่ยว
• มลพิษจากพลาสติกและน้ำเสียที่ทำลายแหล่งอาหาร

รายงานของ IUCN จัดให้พยูนอยู่ในสถานะ ใกล้สูญพันธุ์ (Vulnerable) และในบางประเทศ เช่น ฟิลิปปินส์และญี่ปุ่น สถานะใกล้เคียงกับการสูญพันธุ์ในท้องถิ่นแล้ว

พยูนกับบทบาททางนิเวศวิทยา

พยูนไม่ได้มีค่าด้านความน่ารักเท่านั้น แต่ยังเป็น ตัวชี้วัดความสมบูรณ์ของระบบนิเวศ หญ้าทะเลที่พยูนกินและเล็มอย่างต่อเนื่องจะงอกใหม่ ทำให้ระบบหญ้าทะเลแข็งแรงและกักเก็บคาร์บอนจำนวนมาก (Blue Carbon)

หญ้าทะเลยังเป็นบ้านของสัตว์น้ำเล็ก ๆ เช่น กุ้ง ปู ปลา และเป็นแหล่งอนุบาลของสัตว์เศรษฐกิจที่คนจับไปบริโภค ดังนั้น หากพยูนยังอยู่ หมายถึงท้องทะเลยังมีความอุดมสมบูรณ์

พยูนกับความเชื่อและวัฒนธรรม

ชาวเลในทะเลอันดามันมีความเชื่อว่าพยูนคือสัตว์ศักดิ์สิทธิ์ ไม่ควรถูกล่าเพราะจะนำโชคร้ายมาให้ ในบางตำนานของโลกตะวันตก พยูนคือแรงบันดาลใจของ “นางเงือก” เพราะรูปร่างคล้ายหญิงกำลังอุ้มทารกเมื่อแม่พยูนกอดลูกว่ายน้ำ

ในวรรณกรรมไทยก็มีการกล่าวถึงพยูนในฐานะสัตว์หายาก และเป็นสัญลักษณ์แห่งความสมบูรณ์ของทะเล

การอนุรักษ์พยูนในประเทศไทย

ประเทศไทยได้ดำเนินมาตรการหลายด้านเพื่อปกป้องพยูน เช่น

• กำหนดเขตห้ามใช้เครื่องมือประมงที่เป็นอันตราย
• ประกาศพื้นที่อนุรักษ์หญ้าทะเล
• ใช้ ดาวเทียมติดตามพยูน เพื่อเก็บข้อมูลทางวิทยาศาสตร์
• รณรงค์ลดขยะพลาสติกในทะเล
• สร้างความร่วมมือกับชุมชน เช่น ชาวบ้านเกาะลิบงที่เป็น “ผู้พิทักษ์พยูน”

กรณีของ “มาเรียม” ลูกพยูนกำพร้าที่เสียชีวิตในปี 2562 เป็นจุดเปลี่ยนที่ทำให้คนไทยตระหนักถึงความเปราะบางของพยูน และนำไปสู่การผลักดันมาตรการอนุรักษ์เข้มข้นยิ่งขึ้น

พยูนกับการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์

ปัจจุบัน การท่องเที่ยวที่รับผิดชอบต่อสิ่งแวดล้อม เช่น eco friendly island tours เป็นหนึ่งในแนวทางที่จะช่วยอนุรักษ์พยูนและทะเลไปพร้อมกัน นักท่องเที่ยวที่มาเยือนตรัง กระบี่ หรือพังงา สามารถเลือกใช้บริการทัวร์ที่ใส่ใจสิ่งแวดล้อม เช่น Love Andaman ที่ให้ความสำคัญกับการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์และการให้ความรู้กับนักท่องเที่ยว

ทุกการเลือกของเรา ตั้งแต่ไม่ทิ้งพลาสติก เลือกเรือที่ลดการรบกวนพยูน ไปจนถึงสนับสนุนกิจกรรมชุมชน คือการช่วยให้ “วัวทะเล” ยังคงอยู่ในทะเลอันดามัน

บทสรุป

พยูนคือสัตว์มหัศจรรย์ที่บอกเล่าเรื่องราวความสมบูรณ์ของทะเลไทย การอนุรักษ์พยูนไม่ใช่เพียงการปกป้องสัตว์ชนิดหนึ่ง แต่คือการรักษา ห่วงโซ่อาหาร (Food chain) ทั้งหมดในท้องทะเลอันดามัน

ดังนั้น ครั้งหน้าที่คุณมาเยือนทะเลตรังหรืออันดามัน อย่าลืมว่าใต้ผืนน้ำสีฟ้านี้ยังมีพยูนที่คอยบอกเล่าเรื่องราวของธรรมชาติ และรอให้เราเป็นผู้ดูแลไปด้วยกัน